نظریه چیست؟
نظریّه چیست؟ تصویر ذهنی از واقعیّت عینی.
در جهان امروزی هر رشتة علمی، از نظریه های
مختلفی تشکیل یافته و هر نظریه ای هم سه کارکرد اساسی دارد که عبارتند از 1-
کارکرد توصیفی 2- کارکرد تبیینی 3- کارکرد تحلیلی. با اینکه از واژه ی نظریه،
تعریف های گوناگونی شده؛ ولی به نظر می رسد با بیانی ساده، می توان نظریه را اینگونه تعریف
کرد؛ نظریه عبارت است از «تصویر منظّم ذهن از یک پدیده و واقعیّت عینی»؛ به عبارتی وقتی ذهن انسان
با پدیده های طبیعی (مانند آتشفشان و کسوف) و یا با واقعیّت های اجتماعی (از قبیل جشن
و جنگ) رو به رو می شود و آن پدیده ها را از نزدیک با دقّت مشاهده می کند، تصویری از آن پدیده و واقعیت ها
در خود ایجاد می کند که در ساده ترین حالت یک تصویری است که قابلیّت توصیف دارد.
تصویر توصیفی، در واقع پاسخی به «چیستی پدیده و یا ماهیّت واقعیّت» است. این تصویر
ذهنی می تواند در مرحله بعدی کامل تر شود و به یک تصویر تبیینی مبدّل گردد؛ به
عبارتی به پرسش «چرائی پدیده و یا علّت واقعیّت» پاسخ دهد. در مرحله نهائی، نظریه
باز هم می تواند فراگیر شده و یک تصویر تحلیلی از یک پدیده به ما ارائه داده و به
پرسش «چگونگی و سازوکار شکل گیری یک پدیده» پاسخ دهد و در این مرحله است که یک
پژوهشگر می تواند اقدام به پیش بینی کند. تا زمانی که یک دانشمند به سه پرسش اساسی
«چیستی، چرائی و چگونگی» در مورد پدیده ای پاسخ ندهد، نمی تواند وقوع پدیده ای پیش بینی کند.
در پژوهش های علمی، در صورتی که بخواهیم یک پدیده و یا وضعیّتی را توصیف کنیم، فقط به یک «سامانة واژه گان» و به عبارتی به «منظومة مفهومی» نیاز داریم تا با استفاده از آنها، به چیستی آن پدیده پاسخ دهیم. در این مرحله ما با به کارگیری چندین اصطلاح و مفهوم، پدیده ای را توصیف می کنیم. امّا در شرایطی که بخواهیم یک پدیده را تبیین کنیم، بایستی به پرسشِ چرائی در مورد آن پدیده پاسخ دهیم. در این صورت بایستی از یک «چارچوب نظری» استفاده کنیم تا با به کارگیری مجموعه ای از گزاره ها و قضایای مبیِّن آن پدیده را تبیین کرده، و علّت فلسفی و به وجودآورندة آن پدیده را به دست آوریم. در نهایت هم، ما برای تحلیل یک پدیده، نیازمند یک «روش منطقی» هستیم تا با استفاده از آن روش، چگونگی و مکانیسم پدیداری یک پدیده ای را تحلیل کرده و حتّی در مورد وقوع موارد مشابه آن پدیده دست به پیش بینی بزنیم.
در یک توضیح اجمالی، برای توصیف(Description) یک پدیده به مجموعة مفاهیم نیاز داریم و برای تبیین (Explanation) از مجموعه ای از گزاره ها استفاده می کنیم و هم چنین به منظور تحلیل (Prediction) به مجموعهای از گزارش ها نیاز داریم. مسلّم است که مجموعه مفاهیم، یک گزاره را تشکیل میدهند و مجموعه گزاره ها هم یک گزارش را به وجود میآورند.
