جنبش های اجتماعی کشورهای عرب خاورمیانه

                      

        جنبش های اجتماعی کشورهای عرب خاورمیانه: بهار عربی یا بیداری اسلامی

به منظور فهم چیستی و درک ماهیّت یک پدیده ای همانند جنبش های اجتماعی کشورهای عرب خاورمیانه، نیاز به مفاهیمی داریم که بتواند به درستی این خیزش ها و تحولات را برای ما توصیف کند. در این بین دو مفهومِ «بهار عربی» و «بیداری اسلامی»، از میان مفاهیم گوناگون برای توصیف جنبش های اجتماعی و انقلاب های عربی خاورمیانه بازتاب و کاربرد بیشتری داشته است. به منظور درک خاستگاه نظری این دو مفهوم لازم است به کالبد شکافی واژه گان بپردازیم.

الف ـ بیداری اسلامی: حالت بیداری یکی از حالت های انسان است که در برابر آن خواب قرار دارد. خواب و بیداری از ویژگی های موجودات زنده از جمله انسان می باشد و از عوارض افعال و پیامدهای کردار انسانی است به طوری که کارگزار انسانی می تواند در برابر احساس خواب تا حدّی مقاومت کند و یا اینکه بیشتر بخوابد. نقش کارگزارانه انسان در بیدار بودن و یا خوابیدن نکته ای است که در مفهوم بیداری و خواب نهفته است. از سوی دیگر واژه اسلامی که صفت برای بیداری است به ماهیت دینی آن اشاره دارد. هر انسانی در انتخاب دین خود اختیار دارد و انسان در این امر کارگزار و نقش آفرین است. در یک جمع بندی ساده، مفهوم بیداری اسلامی به نقش کارگزار انسانی تاکید کرده و خیزش های منطقه خاورمیانة عربی را پیامد انتخاب و نتیجه کردار ضدّ طاغوتی ساکنین این منطقه می داند. مفهوم بیداری اسلامی بیانگر این است که تعداد قابل توجهی از مردم این منطقه بر اساس باورهای دینی خود بر علیه نظام طاغوتی قیام نموده اند تا ساختار ناکارآمد و طاغوتی نظام سیاسی را تغییر دهند.

 نقدی که به مفهوم بیداری اسلامی می تواند وارد باشد این است که علمای اسلام و روحانیون اهل سنّت در کشورهای مصر، تونس و لیبی نقش فعّالی در این جنبش ها نداشته و گفتمان غالب در میان علمای اهل سنّت پذیرش حاکم جائر می باشد؛ به نظر می رسد اندیشه پذیرش حاکم جور در میان اهل سنت برگرفته از رویکرد کلام اشعری است که تقدیر الهی را در این پذیرش مرامنامه خود قرار داده است. نکته دیگری که درباره آن بایستی بیشتر تأمل شود این که در بیشتر تظاهرات و اعتراض های خیابانی در مصر، تونس، لیبی، سوریه و یمن در سالهای 2011 به بعد، شعار و خواسته اصلی مردم معترض، سرنگونی رژیم حاکم بود که در شعار «الشعب یرید اسقاط النظام» بود؛ هرچند نمی توان شعارهای اسلامی «الله اکبر»، «لا اله الا الله» و ... را نادیده گرفت که نمادها و باورهای اسلامی مردم معترض را منعکس می کرد. بزرگترین مانعی که بر سر راه روند پیشروندة بیداری اسلامی وجود داشت، فقدان الگوی جایگزین برای رژیم های قبلی بود که با سرنگونی رژیم های پیشین آشوب و هراس سطح جامعه را فراگرفت.

ب ـ بهار عربی: مفهوم بهار عربی از دو واژه ی «بهار» و «عربی» تشکیل یافته و بهار در این مفهوم بیانگر این است که بعد از یک دوره زمستان طولانی که مردم در آن به سر می بردند، زمان حضور مردم و دوره مردم سالاری و دموکراسی فرارسیده است. به عبارتی واژه بهار اشاره به چرخش طبیعی فصول دارد که نتیجه گردش زمین به دور محور خود می باشد. اگر همه انسان با هم جمع بشوند، نمی توانند جلو آمدن بهار و یا زمستان را بگیرند چرا که این آمدن و رفتن فصول برآمده از ساختار گردش زمین است.

از سوی دیگر واژه عربی به نژاد و تبار اکثر ساکنان منطقه خاورمیانه اشاره دارد و روشن است هر فردی در انتخاب نژاد و تبار خود هیچ اختیار و حقّ انتخابی ندارد. در مجموع مفهوم بهار عربی، مفهومی ساختار محور است و عنصر کارگزاری را نادیده می گیرد و جنبش های اجتماعی اخیر را پدیده ای طبیعی و ساختاری می داند که در راستای امواج مردم سالارانه پدید آمده است.

در فقه سیاسی اهل سنّت اطاعت از حاکم جائر، امری لازم و انکارناپذیر، تلقی شده و از شهرت ویژ ه ای برخوردار است. به رغم آنکه در متون رو ائی اهل سنت ، حاکم جائر، مذمت شده و از جمله افرادی به شمار می رود که مورد غضب الهی قرار گرفته ؛اما با این حال، اطاعت از وی لازم شمرده شده است. دیدگاه اطاعت از حاکم جائر عمدتاً در میان فقهای اشعری مسلک، اهل حدیث و ظاهرگرایان، طرفداران زیادی دارد؛ اما در مقابل ، فقهای معتزله عمدتاً در برخی موارد، نه تنها اطاعت از حاکم جائر را حرام، بلکه خروج علیه او را امری ضروری دانسته اند. البته باید توجه داشت که گرچه دیدگاه فقهی معتزلی، ریشه در منابع و متون اسلامی دارد، اما بنا به دلایلی در طول تاریخ در انزوای کامل قرار گرفته و به مرور، نظریه رقیب آن توسط خلفا و سلاطین، مبنای عمل قرار گرفته است.(میرعلی،1391: 127)

رویکرد اشعری گری در میان اهل سنّت، جهان عرب را به یک خواب زمستانی فرو برده بود و در نهایت این توده های مردم بودند که در اثر سرخوردگی، نابسامانی های اجتماعی و ناکارآمدی نظام سیاسی خواستار سرنگونی نظام های خودکامه شدند. مفهوم بهار عربی به دلیل ریشه جبرگرایانه اش از توصیف کامل جنبش های اجتماعی کشورهای عربی ناتوان است.

به نظر می رسد مفهوم بیداری عربی برای توصیف جنبش های اخیر تاحدودی مناسب باشد؛ چراکه واژه بهار برای تشریح اینگونه جنبش ها، به دلیل غربی بودن آن با بوم سازه جهان عرب سازگاری ندارد و صفت «اسلامی» به دلیل غلبه دیدگاه جبرگرای اشعری بر بیشتر پیروان اهل سنّت، چنین امکانی را به مسلمانان سنّی نداده و از ارائه هرگونه الگوی نظام سیاسی بازمانده است.

جهان عرب اهل سنّت برای سامان دادن به نظام سیاسی خود بایستی از بیداری اسلامی و یا عربی خود به هوشیاری ناب الهی برسد و اولین قدم در این راه کنار گذاشتن جبرگرائی در عرصه سیاست است.